Çocuk Oyun Alanları Tasarımına Farklı Bir Bakış

“Geleceği şekillendiren çocukların hayalleridir,  çocukların hayallerini şekillendiren en önemli araçlardan biri de kuşkusuz ki oynadıkları oyuncaklar ve oyunlardır.”

Çocuk oyun alanları, çocukların kentsel mekân içerisinde güvenle oynayabilmelerini sağlayan ve diğerleri ile sosyalleşmelerine olanak tanıyarak gelişimlerine katkı sağlayan alanlardır.  

Kamusal oyun alanlarının ortaya çıkışı 19. yüzyılın sonlarına dayanır. Geleneksel tarzda ortaya çıkan bu alanlar genellikle çocukların fiziksel etkinliklerine olanak tanımakta, hayal gücü ve keşif yeteneklerine dair herhangi bir etkinliği içermemekteydi (Wolley ve Lowe, 2015). Bu tür parklarda en sık salıncak, kaydırak ve tahterevalli gibi oyun elemanları kullanılırdı. Geçmişten günümüze çocuk, oyuncak ve oyun arasındaki ilişkiye bakış açısının değişimiyle birlikte çocuk oyun alanlarının da kapsamı değişmeye başlamıştır. Önceleri çocuğu oyalama ve eğlenceli vakit geçirmesini sağlama aracı olarak görülen oyuncaklar ve oyun oynama etkinliğinin günümüzde, çocuğun gelişimi üzerine katkılarının fark edilmesi, bu oyun elemanlarının çeşitlenmesi ve oyun alanlarının tasarımı konusunda oldukça etkili değişimleri de beraberinde getirmiştir. Bir zamanlar salt oyun oynama aracı olarak görülen oyuncaklar ve oyun alanlarının, yalnızca zihinsel bilişsel, sosyal ve motor beceriler geliştirme konusunda çocukları desteklemekle kalmadığı aynı zamanda kişiliğinin biçimlenmesinde ve sosyal hayat içerisindeki düşünce ve davranış şeklinin gelişiminde de etkin rol oynadığı artık bilinmektedir.

Çocuk oyun alanlarının gelişim sürecinde bu alanların peyzaj mimarlığı kapsamında ele alınmaya başlamasıyla, çocuk oyun alanları yalnızca oyun elemanlarının yerleştirildiği bir alan olmanın bir adım daha ötesine geçmiştir. Mimari tasarımın da dokunuşuyla oyun alanları, yapısal ve bitkisel peyzaj öğelerini de içerecek şekilde bir araya gelerek, alanın sahip olduğu doğal yapıyı da içerisine alarak çevresindeki tüm öğelerle bütünlük sağlayacak şekilde, farklı temalarla tasarlanmaya başlanmıştır. Bu gelişim sürecini bir adım daha ileriye götürmek isteyecek olursak, çocuk psikolojisi ve çocuk gelişimi söz konusu olduğunda, bu alanların tasarımında en önemli desteklerden biri de psikoloji ve pedagoji meslek disiplinlerinden gelecektir. Bu alanda yapılmış olan çalışmaların, çocuğun psikolojik sorunlarını çözme ya da eğitim öğretim hayatlarını şekillendirme kapsamında kullanımına dair pek çok kaynak bulmak mümkündür. Söz konusu çocukların gelişiminde oldukça önemli yere sahip olan çocuk oyun alanları ve oyuncakların tasarımı olduğunda, bu çalışmalardan maalesef yeterince faydalanılmadığı görülmektedir. Bu bağlamda, çocuk gelişiminde sıklıkla duyduğumuz, çoklu zekâ kuramı ve bu kuramın çocuk oyun alanları tasarımına nasıl etkileri olabileceği konusuna değinmek faydalı olacaktır.

Gardner,  tarafından geliştirilen çoklu zeka kuramına göre; bütün çocuklar farklı zekâ türlerine çeşitli düzeylerde sahip olarak doğarlar, bu zekâ türlerinden bazılarına daha çok eğilimleri olabilirken bazı zeka türlerine eğilimleri olmayabilir (Gardner, 2004). 

Bu zeka alanları şu şekildedir:

• • Sözel – Dilsel zekâ
• • Mantıksal – Matematiksel zekâ
• • Görsel – Uzamsal zekâ
• • Müzikal – Ritmik zekâ
• • Bedensel – Duyudevinimsel zekâ
• • Kişilerarası - Sosyal zekâ
• • İçsel - Özedönük zekâ
• • Doğacı - Doğa zekâsı

Bu kuram, kalıplaşmış tek bir eğitim ve öğretim sisteminin dışına çıkarak, her çocuğun sahip olduğu bireysel farklılığa değer vererek, her bir farklı zeka türüne uygun yaklaşımla, çocukların sahip olduğu potansiyeli güçlendirme ve geliştirmeyi hedefler.  Benzer mantıkla çocukların gelişiminde etkin rolü olan çocuk oyun aletleri ve alanlarının da bu kuram kapsamında geliştirilerek değerlendirilmesi bizi bir adım daha öteye götürecektir.

Bu bağlamda, ‘çoklu zekâ kuramı’ kapsamında zeka türleri, zeka türü özelliği ve öğrenme şekli aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Bu tabloya, ilgili olacakları oyun kurgusu çeşidi de eklenerek tablo geliştirilmiştir:

Çoklu zeka boyutlarını temel alarak yapılacak tasarımlarla amaçlanan, farklı öğrenme şekillerine sahip çocukların tümüne hitap edebilen oyun ve oyun alanları tasarlamak, çocukların hayal güçlerini daha etkili kullanarak farklı oyun kurguları geliştirebilmelerini sağlamaktır. Yalnızca farklı yaş gruplarına göre belirlenen oyun alanlarının bir adım ötesine geçerek farklı zeka boyutlarına hitap eden oyuncaklar ile desteklenmiş oyun kurguları ve oyun alanları tasarlamak, çocukların oynadıkları oyunlardan daha fazla zevk almalarını sağlarken aynı zamanda öğrenme becerilerini de arttıracaktır.  Farland ve ark. (2006) dış mekan oyun alanlarında çoklu zekayı destekleyen oyun alanı özelliklerini ve etkinlik önerilerinden bazılarını şu şekilde örneklendirmiştir:

Resim: Boyama, parmak boyama, duvarlara resim yapma, ayak ve el izlerini kullanma, heykel ve maket yapma gibi etkinlikler bedensel, uzamsal, mantıksal, içsel ve sosyal zekayı geliştirecektir.

Müzik: Oyun alanında davul, zil, tef gibi enstrümanlar sağlayarak çocukları müziğin ritmini ve tonunu keşfetmeye desteklemek, müzik grubu oluşturmak, dans etmelerini ve şarkı söylemelerini sağlamak, oyun aletlerine entegre edilmiş müzikler, müzikal ve sosyal zekayı geliştirecektir.

Büyük Yapılar: İstifleme blokları, dev tamir ve inşaat aletleri oyuncakları, lego benzeri kütlelerle çocukların bir şeyler inşa etmesini sağlayacak oyun araçları uzamsal, mantıksal ve bedensel zekanın yanı sıra iş birliği ile birlikte yaptıkları şeyler sosyal zekayı da geliştirecektir.

Drama: Farklı meslek gruplarına ait kıyafet ya da aksesuarların olduğu (örneğin itfaiyeci şapkası, baret, tamirhane aletleri vb.) bir mekan yaratarak bu mesleklere uygun oyun kurguları geliştirmelerini sağlamak, bedensel, sosyal, içsel, mantıksal, görsel, müziksel, doğa ve sözel zekayı geliştirecektir.

Bilim: Doğada oyun alanı aslında açık hava laboratuarı gibidir. Tohum ekip sulayabilecekleri, bitki ve böcekleri inceleyebilecekleri, gökyüzünü ve hayvanları gözlemleyebilecekleri araçlar sağlamak,  mantıksal, görsel, doğa zekası ve bedensel zekayı geliştirecektir.

Kitaplar: Oyun arasında biraz mola verip kitap okuma etkinliğiyle sakinleşmelerini sağlamak ya da kelime oyunları, tekerlemeler ve hikayelerle sohbete teşvik etmek, harfleri ve kelimeleri kullanabilecekleri oyun araçları sağlamak, sözel ve sosyal zekayı geliştirecektir.

Duyusal: Duyusal etkinlikler tüm zeka türlerine hitap eden etkinliklerdir. Örneğin bir su tablası, kum, masa, çamur gibi elleri ile şekillendirebilecekleri, ellerini içine sokabilecekleri malzemelerle oynamak yaratıcılıklarını büyük ölçüde geliştirerek tüm zeka türlerini destekleyecektir.

Shackell ve ark. (2008)’na göre başarılı oyun alanlarının iyi konumlandırılmış olması, doğal unsurlar kullanılarak yapılmış olması, oyun çeşitliliği içeren, engelli çocukları da içine alabilen, farklı yaş gruplarındaki çocukların bir arada oynamalarına olanak sağlayan, değişim ve gelişimlerini destekleyen, sürdürülebilir alanlar olarak tasarlanması önemlidir. Çocuk oyun alanları için yapılmış olan bu kapsamlı tanıma, çoklu zeka kuramını temel alan bir yaklaşımla, ‘bu alanların farklı zeka türlerini destekleyici nitelikte tasarımlar içermesi’ ibaresini de eklemek, bu alanların gelişimini bir adım daha öteye götürecektir.

Burcu Ayan

Dr. Peyzaj Mimarı

Haziran 2021

Kaynakça:

Farland, L. and Adhikary, M. 2006. Bringing multiple intelligences outdoors. Child Care Quarterly  30(2):24-33

Gardner, H. 2004. Frames of Mind The Theory of Multiple Intelligences. Basic Book : New York

Shackell, A., Butler, N., Doyle, P., Ball, D. 2008. Design for Play: A guide to creating successful play spaces. ISBN: 978-1-84775-225-3

Woolley, H., Low, A., 2015. Exploring the Relationship between Design Approach and Play Value of Outdoor Play Spaces. Landscape Research, 38(1), 53-74.